تاریخ: جمعه 3 تیر 1390 - 01:57 عنوان: تاريخچه سفالگري و كوزه گري در ايران
مدیر انجمن
عضو شده در: 30 بهمن 1388 پست: 2274
امتياز: 60455
تاريخچه سفالگري و كوزه گري در ايران
يکی از سنتهای مشخص سفالگری فلات ايران سفال قرمز رنگ منقوش می‌باشد که در طول هزاره‌های ششم و پنجم ق.م. در حاشيه کوير در فلات مرکزی ايران شکل گرفت و متداول شد. اين سفالها دست ساز و برنگ قرمز و دارای خميری مخوط با پودر شن يا گیاهان خرد شده می‌باشد. اين نوع سفال طی حفريات باستان‌شناسی از محوطه‌های باستانی چشمه علی، قره تپه شهريار، اسماعيل آباد، تپه زاغه، سيلک و حصار شناسائی شده اند.
مهمترين تحمل در صنعت سفالگری که اين صنعت را بکلی دگرگون ساخت اختراع چرخ سفالگری است که در هزاره چهارم ق.م. اتفاق افتاده سفالگران ابتدا از چرخهای کند گردش يا بطئی استفاده کرده و سپس به چرخهای پرسرعت و تند گردش که امروز نيز مورد استفاده کارگاههای سفالگری سنتی است دست يافتند.
از اوائل هزاره سوم ق.م. نوع دیگری سفال از مناطق شمال فلات ايران به سمت داخل فلات نفوذ می‌کند که به سفال خاکستری معروف است. اين نوع سفال چرخساز می‌باشد و از نظر سبک ساخت و تزيينات تحت تأثير ظروف فلزی هم عصر خود قرار گرفته است . سفال خاکستری با تکنولوژی بالا و در کوره‌ای مخصوصی که سفالگر بخوبی در آن کنترل حرارت و میزان اکسيداسيون فعال را اعمال می‌کرده است پخته شده اند. فرهنگ سفال خاکستری از اوائل هزاره سوم ق.م. در مناطق باستانی يانيک تپه اردبيل، تورنگ تپه گرگان، تپه حصار دامغان شناسائی شده است. سفال خاکستری براق در طول عصر آهن يعنی از اواسط هزاره دوم ق.م. به بعد در اکثر نقاط فلات ايران گسترش يافت و در همين دوره به اوج زيبائی، ظرافت و پيشرفت تکنيکی در ساخت و پخت و و تزيين رسيد. از نيمه‌های هزاره اول ق.م. با رونق فلزکاری صنعت سفالگری رو به افول می‌رود بطوريکه در دوران تاريخی سفالهای ساخته شده عمدتاً بسيار خشن و بدون نقش هستند و از ظرافت سفالهای پيش از تاريخی خبری نيست.
کهـنـترين ظرفی که در ايران يافت شده است، ظرف سياه دود آلوديست که هـمانـند قـديمی تـرين ظروف سفالی است کهن در جاهـای ديگـر پـيـدا شده است. نخـستيـن ظرفـهـای سفالی که با روش کربن 14 تاريخ آن بـدست آمده و متعـلق به هـزارهً چـهـارم پـيش از ميـلاد مسيح است در بـين النهـرين يافت شده است. کهـنـتـرين سفالی که در ايران يافت شده مـتعـلق به هـمان دوره است. اين ظرف دست ساز نسبتـاً ابتدايی به دنـبال خود ظرفی سرخ با لکـه های سـيـاه نـاشی از پـخـت ناقـص داشـت. پـيـشرفت فـنی در حرفه کوزه گری سبب بوجود آمدن سبک جـديـدی شد، اين سبک با تـغـييرات و وقـفـه هایی که داشت بـيش از 2000 سال در بعـضی از مناطق فلات ايران دوام کرد.
تازيان در زمان کوتاهـی سراسر خاک ايران را گـشودند، اشغـال ايران از طرف تازيان ابـتـدا اثـری در کار سفالسازی نـداشت، اما وقـتی که در سال 750 ميلادی خانواده ايرانی ابوالعـباس بر تخـت خلافت بغـداد تـکـيه زد، فعـاليت فرهـنگی ايرانيـان بار دگـر آغاز گـرديد.
اسلام بکار بردن ظرفـهـای گـران قـيمت فـلزی به ويـژه زر و سيم را غـدغـن کرده است. از اينرو بار دگـر طبقه حاکمه خريدار ظرفـهـای سفالی شدند و آماده شدند که سفالهـايی که بـسيار خوب آراسته شده و از لحـاظ هـنری در سطح والايی قـرار داشت بخـرند. رفـته رفـته پـيـشيـنه سفالگـری در بـسياری از مراکز سفالسازی ايران بـنـياد گـرفت و صاحبان اين کارگـاهـها استادان فـن را بکـار گـرفـتـند.
نوشته ای که در سنگ محـراب امامزاده یحيی ورامين در نزديکی تهـران هـست، افـتخـار ساختـن محـراب را به سه کس يعـنی سفالساز، طراح نقـشه و خوش نويس می دهـد.
از لحاظ تاريخـی دروه اسلامی به سه بخش تـقـسيم می گردد:
سفالگری دوره اوليه اسلامی از ابتدای ورود اسلام تا آغاز سده يازده ميلادی يا پنجم هجری
سفالگری دوره ميانه اسلامی شامل پادشاهـی سلجوقـيان و مغـولهـا
سفالگری دوره متاخر اسلامی از زمان صفويه تا به امروز
در دوره اوليه اسلام، سفالساز افـتاده و مـتواضع ايرانی در هـمان زمينه پارتـهـا و ساسانـيان کار می کـرد. ظرفـهـای وی بی لعـاب بود و در قـالب فشاری هـا آن را آراسته کرده، تـزيـين می داد و يا ظرفـهايی از لعـاب آبی يا فـيـروزه ای می ساخت. اينگونه قالبهـای فشاری از خاک رس بی لعـاب ساخـته می شد و پـيش از پـخـتـن آن را برای آرايش ظرف کنده کاری می کردند.
در دوره اوليه سفالگـری ظرفـهـای چـيـنی که از چـين آورده شد سبب تـشويق و تحـريک ايرانيان در توسعـهً صنعـت سفالسازی شد. ثـعالبی و بـيـرونی دو نفـر از مورخين مشهـور دربارهً انواع سفالهـايی که از چـين آورده شد شرحی نگـاشته و مرغوبـيت آن را ستوده اند.
محـمد بن الحسين می نويسد که فرماندار خراسان در سال 1059 ميلادی بـيست تـکه ظروف چـينی از کشور چـين دريافت کرد و آن را به بارگـاه خـليفهً بغـداد فـرستاد؛ و سفالسازان داخلی را تـشويق به ساخـتن سفالهـايی شبـيه به آن کـرد. در حقـيـقـت در اثـر تـشويق فرمانداران و حـکام محـلی، نوآوری هـا و اخـتراعـات زيادی در فـن بـدل چـينيسازی و تـقـلـيد چـيـنيهای دوره تانگ در ايران بوجود آمد. سفالسازان ايرانی در تـقـليد از چيـنـيهای سبک تانگ در ايران بوجود آمد. سفالسازان ايرانی در تـقـلـيد از چـيـنـيهای سبک تانگ آنقـدر استاد بودند؛ که در نظر اول هـمه مصنوع آنهـا را بجای چـينی اصل می گـرفـتـند.
کوششی که سفالسازان ایرانی در تـقـلید چـیـنـیهای کشور چـین در دوره های اولیهً اسلام کرده اند سبب کشف مجـدد لعـاب مینایی قـلع گـردید. در سدهً هـشتم پـیش از میلاد مسیح آشوریهـا اکسید روی را در لعـابهـای سربی خود برای بدست آوردن رنگ سفـید کـدر به کار برده اند. چون آخرین کار برای این فن در خاور نزدیک را می توان از آجرهای لعـابی که در شوش و تخت جمشید در سدهً پـنجم ساخته شده است ثابت کرد؛ بنابراین وقتی می گوئیم بعـد از 1500 سال دوباره آن را بازیافـتـند بی دلیل نیست. این لعـاب جـدید که سطح کاملا سفـید درست می کرد، کاربرد گـل و رس سفـید را از بـین برد و از ایران به سرعـت به تمام کشورهای اسلامی تا اسپانیا گسترش یافت. در آنجا پایه و اساس سفالسازی اسپانیایی - آفریقایی گردید که در جزیرهً اسپانیایی مایورکا ساخـته می شد؛ از آنجا به نام ماجولیکا به ایتالیا آمد و طولی نکشید که ایتالیا نیز آن را تولید کرد. از ایتالیا به آلمان و هـلـند و انگـلستان رفت. در هـلـند و انگـلستان به نام چـینی آلات دلـفـت معـروف گردید.
یکی دیگر از اختراعات ایرانیان در صنعـت سفالسازی رنگهـای مینایی بود که قبلا در سال 883 میلادی آغاز گـردیده بود. اشیائی که رنگ مینایی بر آنهـا زده شده است - سفالسازان چـینی هـیچگـاه این رنگ را به کار نبرده اند - در کارگاه هـهای کوزه گـری فوسطاط نزدیک قاهـره و در عـراق پـیدا شده است. ولی بـیـشـتر دانشمندان امروزه بر این باورند که رنگ مینایی یک اختراع ایرانی است. رنگ مینایی در اسپانیای افـریقا در کارگاه هـای کوزه گـری معـروف پاتـرنا و والنسیا به کار برده می شد، و در سال ر1500 میلادی به ایتالیا رسید.
سه نوع رنگ مینایی وجود دارد:
رنگ مینایی طلایی ساده روی زمینه سفـید.
رنگ مینایی جگـری در زمینه سفـید یا مخـلوط با سایر رنگـهـا.
رنگ مینایی چـند رنگ با درخشندگی فلز مس یا نـقره، یا اگـر روکش آن بسیار نازک باشد، رنگ مینایی زرد، قهـوه ای یا زیـتونی بر زمینه سفید.
رنگ مینایی در زمان سلاطین سلجوق و مغـول در کاشان به اوج تـکامل خود رسید.
در زمان سلجوقـیان ( 1037 - 1147 میلادی ) جهـش چشمگـیری در تـمام هـنرهـا، صنایع و عـلوم پـدید آمد. با اینکه سلجوقیان در اصل ترک بودند ولی خود را با روش زندگی ایرانیان تطبـیق دادند. در مورد سفالسازی این دوره باید گـفت "عصر طلایی چـینی سازیست"؛ در این دوره تمام روشهـای فـنی شناخته شده به کار برده می شد: حـکاکی، برجسته کاری، شبکه سازی، قـلمزنی رنگ زیر یا روی لعـاب، مطلا کاری و میناکاری. چـنین بنظر می آید که در آن دوره نقاشان و طراحان استاد سفالساز را یاوری میکردند و این امری عادی بوده است.
کوشش مستمر سفالسازان ایرانی برای اینکه بـتوانـند با چـینیهـا و لعـابهای ساخت کشور باستانی چین برابری کـنـند موجب بوجود آمدن دو اخـتراع در ایران گـردید، اولین اختراع ترکیب خمیر نرم با آمیخته زیادی از دُر کوهـی و دیگر کشف مجدد لعـاب قلیانی که برای آخرین بار در مصر باستان بکار می رفت. دانه های دُر کوهـی و خمیر شیشه ای لعـاب قـلیایی را به خاک رس اضافه میکردند، پس از پخـتن رویهً نیمه شفاف و سخت و به هـم چسبـیده ای بدست می آمد، و این هـمانند ماده و خمیری بود که در سدهً هـجدهـم در اروپا به عـنوان خمیر نرم چـینی شناخته شده بود. برای بدست آوردن لعـاب شفاف با اکسید قلع کار می کردند. تـنهً ظرف را اغلب کنده کاری کرده و با لعـاب یکـدست می پوشانـدند، این فـن را لقابی می گـفـتـند.
متداول شدن لعـابهـای قلیایی سبب شد که فـن رنگ آمیزی جدید بوجود آمد. آمیخـته مس در لعـاب سرب معـمولا رنگ فـیروزه ای تـیره یا سبز زنده بوجود می آوردند؛ ولی هـمین مس در لعـاب قـلیایی رنگ نیلی سیر درست می کرد. لاجورد کاشی (کوبالت) در لعـاب قـلیایی رنگ آبی مشکی (لاجوردی) می ساخت. در نزدیکی قـم و کاشان معـادن لاجورد کاشی (کوبالت) هست و احتمال دارد که استـفاده از کوبالت از هـمانجا آغاز گـردیده باشد. از جمله لعـابهـای دیگری که عـموماً در لعـاب های قلیایی به کار میرفت عـبارتـنداز: فیروزه ای روشن، سبز روشن، یشمی، سرخ ارغوانی و زرد ملایم که اغـلب آرایه زر هـم به آن افزوده می شد. ترکیب طلا در لعـاب یا به صورت زر گـداخـته و یا به حالت سریشی بود.
با استـفاده از این زرورق، کوزه گـر ایرانی دو شیوه تازه لعـابسازی پـیدا کرد که به نام مینایی و هـفت رنگ شناخـته می شد. برای ساخـتن لعـاب مینایی کوزه گر، خمیر شیشهً قلیایی و رنگیزه ها را در کوره می گـداخت و به صورت لعـاب مورد نیازدر می آورد. پس از خنک شدن آن را گـرد می کردند و هـنگـامی که این لعـاب روی ظرف داده شده و به کـوره برده می شد رنگـش تـغـیـیـر نمی کرد و نقاش و تـزیـینـکار قـبل از وقت می دانست که لعـاب پس از پخـته شدن، چه رنگی خواهـد داشت و هـمین امر سبب شد که دامنهً تعـداد رنگـهـا را گـسترش دهـد.
در سده سیزدهـم اصلاحاتی در لعـاب مینایی پـدید آمد، و به نام لعـابهـای قلم مویی شناخـته شد. در این شیوه با قـلم مو رنگ لعـابی را که مقـدار اکسید آن زیاد بود روی تـنهً ظرفـی که قـبلا در کوره رفـته بود می زدند و خطوط منـقش آن را می آراسـتـند. این رنگـهـا در پـخـت دوم مشخصتر می شد، و سپس ظرف در لعـاب یکـدست فـیروزه ای و یا عاجی فـرو برده شده و برای بار سوم به کوره می رفـت. چون رنگـیزه هـا را با قلم مو و خیلی رقـیق زده بودند شـُره نمی کرد و لکه دار نمی شد. مراکزی که ظرفـهای لاجوردینه تهـیه می کردند، ری و کاشان بودند، علی ابن یوسف و ابوطاهـر حسین از کوزه گـران به نام ری بودند.
سفالسازان کاشی در ساختـن محـرابهـا بسیار استاد بودند. قـبلا محـرابهـا را گـچـبری می کردند. محـراب کاشی بسیار زیـباست و صدهـا کاشی مینایی و درخشان بزرگ که خوب هـم به هـم سوار شده و اغـلب هـم کـنده کاری شده، محـراب را تـشکـیل می دهـد. این محـرابهـا نیز نـتـیجه هـمکاری نـزدیک میان سفالساز و نقاش آرایه گـر است. این کـلمات در سنگ نبشه محـراب امامزاده جعـفـر در قـم دیده می شود: "در دهـم ربیع الثـانی 738 (6 نوامبر 1337 میلادی) در کاشان در کنار سید رکن الدین محمود بن سید زین الدین غضایری به دست جـناب مستطاب جمال نقاش ساخته شد". دو نقاش دیگـر که در آراستن کاشیهای ستاره ای و ضرب در نامبردارند به تـرتـیب عـبارتـند از: ابوروفظا که در حدود اسل 1200 میلادی می زیست و دیگـری طاهـر الدین که در حدود سال 1263 میلادی کار می کرد. در روی یکـی از کاشی هـایی که از نـقاش نخـستیـن باقی مانـده اسـت این کـلمات خـوانده می شود: " در شب های میان سه شنبه و چـهـارشنبه، در آخرین روز صفر سال 600 هـجری ساخـته شد.
هـنگـامی که شاه اسمعـیل در سال 1501 میلادی پس از 850 سال فرمانروایی بـیگـانگـان بر تخت نشست و نخستین شاه دودمان صفـویه گـردید، بزرگی و عظمت ایران آغاز گردید؛ و تا دویست سال ادامه داشت. در زمان شاه عـباس بـزرگ این عـظمت به اوج خود رسید (1587 - 1620 میلادی) آوازه شکوه و جلال دربار شاهـنشاهی او به دربارهـای اروپا رسید، و سفـیرانی از بسیاری از کشورهـای اروپا به پایتخت وی یعـنی اصفهـان آمدند. شاه عـباس خود صنعـتکـار و بازرگـانی باهـوش بود. استادان فن را از امـپـراطوری پهـناور خود جمع کرد و در اصفهان یا پـیرامون آن جای داد و کارگاهـهـای صنعـتی شاهی بـیشماری بنیاد نهـاد. به پـیشه وران جزء و صنایع خصوصی نیز کمک می کـرد. هـنگـامی که از بازرگـانان و نمایندگـان کمپـانی هـند شرقی هـلـند که دژی در جزیره هـرمز در خلیج فارس داشتـند، شنید که آنها مشغـول تجارت ظروف چینی کشور چـین هـستـند؛ از بازرگـانان چـینی دعـوت کرد که چـینی های زیـبای خود را از راه خشکی برای صادرات به اروپا به کشور وی بفـرستـند و بدین ترتـیب کمپـانی هـلندی را از مـیدان خارج کرد. خود شاه گـردآورندهً تعـداد زیادی ظروف زیـبای چـینی بود؛ مجـموعـهً چـینـیهـای وی هـنوز در آرامگـاه خانواده شیخ صفی در اردبـیل وجود دارد. این امر نفوذ صنعـت چـین را دوباره برگـرداند و سفالسازان ایرانی بار دگـر در کار چـینی سازی کوشیدند و شیوه کار کاشان را کامل کردند و کائولین سفید نرمی را که در نائین و عـلی آباد پـیدا شده بود بکار بردند و با لعـاب خـمیر شیشه قلیایی که قـبلا گـفتیم درهـم آمیخـتـند.
چـون سفالهـای ایرانی بدل چـینی بود شاه عـباس 300 کوزه گـر چـینی را به ایران دعـوت کرد تا سفالسازان ایرانی در صنعـت چـینی سازی آموزش دهـند. رهـبر این عـده مردی بود که در افسانه هـای ایرانی به نام "من او هـر" شناخـته شده است. جهانگردان اروپایی که در آن زمان به ایران مسافـرت کرده اند، مرغوبـیـت و جـنس اعلای فراورده هـای داخـلی را تحـسـیـن کرده اند.
در سده هـجـدهـم و نوزدهـم که شـاهـان و فـرمانـروایـان ایـران ضـعـیف بودند، سقوط کـلی در بـیشتر صنایع و حرفـه هـا پـدید آمـد؛ ولی سفـالسازان به ساخت ظرفهای زیـبای خود ادامه دادند؛ به طوری که در دورهً شروع نوسازی ایران، زمان رضا شاه ر( 1925-1941 میلادی ) توانستـند بـیشتر کاشیهـای که از سردرهـا و گـنبدهـای مسجدهـا و امامزاده هـای قـدیمی ریخـته بود با کاشیهـایی به مرغـوبـیت کاشیهـای قرون وسطی تعـمیر کـنـند.
شايد اولين صنعت ساخته دست بشر از خاک بوده ، سفالگری يکی از قديمی ترين صنايعی است که زادگاه آن ميهن کهن سال ما ايران است . قرائن موجود از آثار کشف شده گويای اين حقيقت است که تاريخ سفالگری در ايران از هزاره هشتم پيش از ميلاد آغاز ، مردمان آن دوران علاوه بر کشاورزی برای کارهای روزانه و مراسم مذهبی اشياء گوناگونی را می ساختند که پس از قرنها تکامل و کشف آتش به شکل سفال در آمد .
در 6000 سال پيش از ميلاد اولين نشانه پيدايش کوره پخت در صنعت سفال ديده می شود در 3500 سال پيش از ميلاد چرخ سفالگری ساده ای که آن را با دست می گرداندند ساخته شد . پيدايش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در اين صنعت بوجود آورد . با آغاز دوران اسلامی به علت روح سادگی و بدور از تجمل پرستی فرهنگ اسلامی و همچنين به دلايل اقتصادی به صنعت سفال سازی توجه بيشتری معطوف گرديد . بزرگترين و مهمترين موفقيتی که صنعتگران در اين دوره کسب نموده اند به کاربردن رنگهای متنوع و بسيار زيبا در لعابهای ظروف سفالين بوده و از ظروف بسيار عالی هنری تا ظروف ساده همه دارای خواص تزئينی ويژه ای است که از خصائص هنر و صنايع اسلامی به شمار می آمد . گرچه نقوشی که روی اين ظروف به کار برده می شود جنبه تزئينی آنها اساسی است ولی برای سازندگان و کسانی که آنها را به کار می برند ، بسيار بيش از تزئين اهميت داشته است هنرمندان با حفظ اصالتهای بومی به حفظ و اشاعه اين صنعت اصيل پرداخته و سعی بر اين بوده است که با بالابردن کيفيت جنس و طرحها و مصرفی کردن محصولات سفالين در سطح شهرها علاوه بر مصرف روستايی و بومی به حفظ و اشاعه این صنعت اصيل پرداخته و سعی بر اين بوده است که با بالابردن کيفيت جنس و طرحها و مصرفی کردن محصولات سفالين در سطح شهرها علاوه بر مصرف روستايی و بومی آن ، گامهای مفيدی برداشته شود .
وضعيت چند سال اخير سفالگری :
به دنبال سقوط قاجاريه و قطع نسبی و تدريجی روابط تجاری و سياسی گذشته ، مجدداً گروهی از دست اندرکاران صنايع دستی به ويژه در مناطق روستايی به احياء رشته های مختلف صنايع دست ساز و از جمله سفالگری روی آوردند و به پشتوانه عشق و علاقه ای که به کارشان داشتند و نيز با حمايت سازمان صنايع دستی ايران توانستند آب رفته ای را تا حدودی به جوی برگردانند و به اين هنر کاملاً نابوده شده هويتی تازه ببخشند . به طوريکه هم اينک سفالگری يکی از برجسته ترين و معروف ترين توليدات دست ساز ايران را تشکيل می دهد و علاوه بر ساخت کوزه های آبخوری ، گلدانهای سفالی و انواع ديگر وسایل مصرفی که صرفاً فاقد ارزشهای هنر ی است و تهيه و توليد آنها تقريباً در اکثر مناطق روستايی و حتی بسياری از مناطق شهری کشورمان رواج دارد ، ساخت انواع محصولات مصرفی با ويژگيهای هنری نيز در بسياری از مناطق کشور رايج می باشد و مناطقی نظير لالجين ( در استان همدان ) ، روستای مندگناباد ( در استان خراسان ) ، بخش ميبد ( در استان يزد ) بخش زنوز ( در استان آذربايجان شرقی ) ، سياهکل ( در استان گيلان ) ، جويبار (در استان مازندران) و نيز شهرهای قم ، تهران ، تبريز ، شهرضا ، ساوه ، کرج ، استهبان ، نظنز ، اصفهان و ... جزء مراکز اصلی سفالگری ايران به شمار می آيد و محصولات توليدی سفالگران اين مناطق ، ضمن داشتن جنبه های قوی مصرفی در محل توليد و رفع قسمت اعظم احتياجات محلی به تهران و ديگر شهرهای کشور فرستاده می شود و حتی سراميک و سفال پاره ای از مناطق دارای جنبه صادراتی می باشد و در بازارهای جهانی نيز از استقبال خوبی برخوردار است .
سفالگری در حال حاضر
سازمان صنايع دستی ايران از بدو تأسيس خود کوشيده است با شناسايی مناطقی که کار سفالگری هنوز در آن وجود دارد ، با حفظ اصالت های بومی ، به توسعه و اشاعه اين صنعت قديمی و پر پيشینه بپردازد . سعی سازمان صنايع بر اين بوده است که با بالابردن کيفيت جنس و طرح سفالهای مناطق مختلف کشور به مصرفی کردن محصولات سفالی در سطح شهرها (علاوه بر مصرف روستايی و بومی آن ) بپردازد و درقالب اين سياست از موفقيت قابل توجهی به صورت صادر کردن سفال ايران به خارج نيز برخوردار بوده است .
طرز کار سفال سازان ايران وهمچنين ابزار کار آنان کم و بيش همانند است ، صنعتگران محلی که غالباً کار اصلی شان کشاورزی و ساير مشاغل روستايی است در اوقات فراغت خود به توليدسفال می پردازند و معمولاً در فصل زمستان که وقت بيشتری دارند ، خاک مصرفی سالانه خود رااز معادن نزديک استخراج می کنند . ( بايد خاطرنشان ساخت که خاکهای معمولی ناخالصی هايی از قبيل ماسه ، آهک و غيره دارند که برای ساختن سفال مناسب نيست . ) سپس خاکهای استخراج شده رادرمحلی نزديک کارگاه انبار می نمايند .
کارگاههای سفال سازی هميشه درنزديکی معادن خاک قابل استفاده سفالگری به وجودمی آيد زيرا مقرون به صرفه نخواهد بود که خاک را از محل دوردستی به کارگاه بياورند . ترکيبات خاک هرناحيه ای کم وبيش با ناحيه ديگر فرق دارد . مثلاً خاک لالجين همدان کمی شبيه به خاک علی آبادتهران است ، ولی با خاک قمشه (شهرضا) و باخاک مشهد تفاوت زيادی دارد. خاک لواسان که دارای چسبندگی زياد است به تنهايی نمی تواند مصرف شود و آنرا برای اصلاح خاکهایی که چسبندگی کافی ندارند به کار می برند و خاک شمال به علت وجود ترکيبات آهن ، قرمز رنگ است .
درايران به طور کلی دونوع خاک مورداستفاده سفال سازان قرار می گيرد : خاک رس که در همدان ، تهران ، گيلان ، مازندران ، اصفهان و به طور کلی دربيشتر نقاط ايران وجود داردو ديگر خاک سفيد که ترکيبی از کوارتز ، کائولن و سيليس است و در بعضی نقاط ايران مانند زنوز آذربايجان ، منگاباد ، ميبد يزد ، استهبان فاس و شهرضا قابل تأمين است .
سفال و سراميک در ميبد :
دراستان يزد به ويژه شهرستان ميبد هنر سفالگری و سراميک سازی از گذشته های بسيار دوررايج بوده و هم اينک باسعی و کوشش دست اندرکاران اين هنر و همکاری سازمان صنايع دستی ايران کارگاههای قديمی وپراکنده به صورت مجتمعی فعال و توليدکننده انواع گونان فرآورده سفالين و سراميک درسطح استان به شمار می آيد .
سفال سازان ابتدا خاک مورد مصرف را تهيه و چون خاک رس منطقه ميبد ازچسبندگی زيادی برخوردار است آنرا به داخل حوضچه های موجود داخل کارگاه منتقل نمی کنند و مستقيماً آن را به گل و به وسيله پا ورز می دهند تا چسبندگی لازم را بدست آورده وآماده برای چرخکاری می شود ، سپس آنرا به اندازه های دلخواه گلوله می کنند که آن راچانه می نامند . معمولاً برای اشياء بزرگتر از گل سفت تر و برای اشياء کوچک تر از گل نرمتر استفاده می کنند .
در اين منطقه سفالگری با خاک سفيد نيزانجام می شود و پس از پختن سطح سفال آنرا با لايه ای از خاک سفيد خالص تر که ترکيباتش در هرمنطقه فرق می کند و به صورت دوغاب در می آيد ، می پوشانند و سپس با رنگهای متنوع آن را نقاشی می کنند و درنهايت تمام سطح سفال را با لعاب شفاف بی رنگی پوشانيده و می پزند . نقوشی که روی سفالهای ميبد به چشم می خورد يکی تصویر خورشيد است که در واقع از خورشيد درخشان مناطق حاشيه کوير الهام گرفته شده و به صورت زن نقاشی می شود که اصطلاحاً « خورشيد خانم » ناميده می شود و ديگر تصوير گلهای تزئينی ، ماهی و پرنده است که به نظر می رسد ماهی را به کنايه از آب نقش می زنند ، که دراين منطقه اهميت حياتی دارد .
به عبارت ديگر نقوش اين سفالها بازتاب محيط زندگی و آرزوهاو خواسته های پديد آورندگان آن می باشد . اين نقوش بيشتر با رنگهای آبی ، سبز ، زرد و خطوط ظريف سياه نقاشی می شود و از اصالت و زيبايی خاصی برخوردار است .
در ميبد با خاک رس اشيايی از قبيل کوزه و لانجين نيز می سازند که صرفاً مصرف محلی دارد . اثری هم هست از M.Centlivres-Demont ( ويسبادن ، 1971 ) درباب کوزه گری و سفال پزی ميبد ، اين همان هنری است که در يزد بدان « کباره پزی » هم می گويند .
کباره ( Kebareh ) درست به معنی سفال است .
لازم به ذکر است که از سال 1339 تا 1345 در حدود 25 نفر سراميک ساز در اين منطقه از سنين بين 18 تا 60 سال به مرض سل مبتلا و موجبات مرگ آنان رادر سنين جوانی فراهم آورده است و همين مسئله باعث رويگردانی کارگران سراميک ساز از اين صنعت هنری شده است.
سراميک سازان ، خاک سفيد که ترکيبی از کوارتز ، سيليس و کائولن است را با بنتونت مخلوط و گل مورد نياز را تهيه می نمايند . پس از تهيه گل کار شکل دادن با چرخ سفالگری آغاز و وقتی شکل موردنظر تهيه شد ، آنرا در مقابل آفتاب می گذارند تا خشک شود .
در تهيه لعاب موادی چون سنگ سيليس ، شيشه ،گيره ياب و کتيرا مورد استفاده قرار می گيرد . ابتدا سنگ سيليس و شيشه رابه کمک دستگاه بال ميل به اضافه مقداری آب ( جهت جلوگيری از پخش شدن گرد شيشه و سنگ سيليس در هوا به هنگام خردکردن آن و با استفاده از ماسک برای جلوگيری از استنشاق هوای آلوده آنها را ) به صورت پودر در آورده ، پودر سيليس و شيشه تهيه شده را با گيرياب و کتيرا و مقداری آب مخلوط و لعاب موردنظر حاصل ی شود . صنعتگران معمولاً دو دفعه فرآورده رالعاب می زنند يکبار قبل از ايجاد نقش و بار ديگر پس از آن در مرتبه اول پس از آغشتن اشياء به لعاب آنرا جلوی آفتاب خشک می کنند . سپس با رنگهای متنوع و تهيه شده بر روی آنها نقش و خطوط موردنظرايجاد و مجدداً مقابل آفتاب قرار می دهند و سپس برای بار دوم لعاب زده و پس از آنکه کاملاً خشک شد به درون کوره فتاب قرار می دهند و سپس هنگامی که محصول برای بار دوم لعاب زده می شود ، نقش آن کاملاً محو می گرددکه همان نقاشی زيرلعابی ناميده می شود و ظاهر شدن نقش پس از گذراندن اشياء درون کوره و دادن حرارت به آن نشانه پخت کامل محصول است . بدين ترتيب که سراميک ساز هر چند لحظه يک بار از روزنه جدار داخل کوره را تماشا می کند. زمانی می رسد که نقش از زير لعاب کاملاً نمايان می گرددو حبابهايی بر روی اشياء ديده می شود . پس از محو شدن حبابها و ظاهر شدن نقوش روی محصول که مدت زمان آن حدود 8 ساعت طول می کشد ، کوره را خاموش می کند و سرد شدن محصولات داخل کوره به زمانی حدود 1 تا 3 روز احتياج دارد . پس از اين مدت فرآروده ها از کوره خارج کرده و برای فروش آماده می کنند . دست ساخته های سفالی و سراميک هر يک وجه مشخصه ای داشته و از يکديگر متمايز می باشد . اين وجه تمايز به علت ويژگيهای خاص بومی و نقوش محلی هر ناحيه است . نقوشی که روی فرآورده های سفالی وسراميک ميبد يزد به چشم می خورد در نوع خود بی نظير و معروف ذوق و انديشه فرهنگ اين ديار است .
چگونگی دستگاههای سراميک وسفال سازی
الف) نحوه اجرای کار :
دستگاه سراميک سازی تشکيل شده ازدو رکاب که وسيله اهرمی عمودی به صفحه فلزی مدوری متصل است و يا باپا ويابه وسيله دينام برق صفحه مزبور به حرکت در می آيد و استاد کارپشت دستگاه روی سکو ، طوری نشسته که صفحه مدور جلوی روی او قرار دارد و با پا و يا دينام آنرا می چرخاند .روی صفحه مقدار دو سه کيليو گل های خميرشده قرار داردو تقريباً حالت قالبها را به آن می دهند که بستگی داردبه جنسی که می خواهند بسازند . سپس مقدار گل خمير شده را با دست نيز به شکل تقريبی جنسی درآورده و چون ظروف موردساخت دارای گودی می باشد، گودی آن رابه طور وارونه روی خمير قالب روی صفحه قرار می دهند و چون مرتب صفحه در حال چرخش است به وسيله تيغهای فلزی رويه آنراصاف می نمايند و يا به کمک همان تيغه ها شيارهايی به آن داده تا تزئين گردند . پس از آنکه تزئين داده شدآنهابه مدت دو تاسه روز در آفتاب می چينند تا خشک شود .
لازم به يادآوری است اگر مرحله لگدکردن و ماساژ گل ها کم باشد موقعی که در آفتاب برای خشکشدن می گذارند ترک ترک می شود و ممکن است خرد گردد .
مصنوعات عمده ای که در ميبد ساخته می شود عبارتنداز : گلدان ، انواع ظروف ، قندان ، کوزه ، قليان ، ميوه خوری ، شيرينی خوری و ...
ب) مرحله نقاشی :
مصنوعات گوناگون به وسيله رنگ های مختلف رنگ آميزی می شوند . رنگهايی که به کار می روند به استثنای رنگ سياه که سياه قلم ناميده می شوند ، بايد از خارج از کشورتهيه گردد. اين رنگها کلاً نسوز هستند و در آتش وحرارتهای بسيار زيادی که درکوره ايجادمی گردد سوخته و از بين نمی روند . پس از نقاشی ظروف آماده لعاب دادن هستند.
مرحله لعاب دادن قدیمی :
در قديم از بوته هايی به نام « اشنو » که از بيابان تهيه می شد برای لعاب دادن استفاده می شد اشنونيز برای شستن لباس به جای صابون مورد استفاده قرار می گرفت. در لعاب دادن روی سراميک ، بوته های مزبور را می سوزاندند و ازسوختن آن زغالی به نام کريا ( قليا ) که اصطلاح خودشان است به دست می آمده و آن را با خاک شيشه ( سيليس ) مخلوط نموده به مقدا 3/1 آنها نيز کتيرا اضافه می کردند . اين مخلوط ( زغال اشتو ، سيليس و کتيرا ) رامدت 4 تا 5 ساعت درکوره می گذاشتند تا به صورت خمير مذاب درآيد. خميررا در آسيابی به نام « کن کاسه » خرد کرده و پس از الک کردن مخلوط خشک لعاب بدست می آمده است . اين گردرا درآب ريخته و ظروف را در داخل آن عبور می داده اند و پس از خشک شدن در آفتاب ، به مدت 10 تا 12 ساعت در کوره با حرارت زياد می پختند .
تمام موارد و دستگاههای کار ، توليدداخل کشور است . از زنوز آذربايجان ، طبس و قم خاکهای نسوز آورده می شود و طبق باسکول 7 تا 8 نوع خاک با هم مخلوط می شود ، به وسيله بالميل ( آسياب گلوله ای ) کار سايش مواد را انجام می دهند و با آب 20 تا 10 ساعت کارمی کنند . دوغاب ( گل با مقدار زيادی آب ) بيرون آمده و مواد داخل بالميل ، مواد اوليه برای بدنه است .
توليد ظروف خام کارگاه :
مواد در اين سالن آمده و يک قسمت دوغاب را به صورت اوليه استفاده می کنند . قالبها از گچ صنعتی است ، کمی از گچ معمولی بالاتر است . دوغاب را داخل قالب ریخته بعد از حدود10 دقيقه مقدار باقيمانده تخليه می شود و مقدار لازم برای توليد مثلاً درقندان به ديواره می چسبانند تا ضخامت لازم را پيدا می کند .
گل سراميک :
برای تهيه گل سراميک چند نوع گل را با يکدیگر مخلوط می کنند ، با دستگاه بالميل دوغاب می کنند و در حوضچه ای می ريزند تا آبش گرفته شود تا اينکه بعد از آن به دست نچسبد ، سپس بر روی چرخ می گذارند . دو بار تا سه بارا حبابها را بگيرند ورز می دهند . با استفاده از انواع قالب ها گل ها را قالب می زنند . کاسه ها که از قالب درآمد 24 ساعته ( وقتی جا گرم باشد زودتر ) خشک می شود . بعد از خشک شدن برای مرحله اول کوره يا بيسکوبيت شدن با 750 تا 800 درجه حرارت می رود و 9 ساعت حرارت می بيند . بعد از چند روز که کوره سرد شد ، بيرون آورده می شود و توسط استادکاران نقاش ، نقش می زنند ( مرحله نقاشی که طبق سفارشات پذيرفته شده است) نقش شطرنجی ، گل مرغ ، ماهی و غيره می زنند و کلاً 20 نوع نقش دارند .
مرحله رنگ آميزی :
رنگ لاجوردی بيشتر به کار می رود . رنگ آبی آسمانی ( رنگهای شيميايی ) و قرمز و ... بعد از مرحله ، لعاب بکار می رود .
ج) لعاب کاری :
لعاب دو نوع کار می شود : لعاب تر انسپارنت ، لعاب درجه بندی شده ، ظرف قبلاً تست می شود که کدام ظرف کدام لعاب را می گيرد ، چون هر گلی لعاب خاصی را می گيرد . لعاب اول لوک بوکی است که بايد يکنواخت شود . بعد از چند ساعت که لعاب هم خورد در تشتهای بزرگ می ريزد و ظرفها را با دست داخل لعاب می کنند . بعد ظرفها را روی طبقات مختلف در کوره می چينند . برای جلوگيری از چسبندگی سفال به صفحه ها در کوره از لعاب آلومينيوم استفاده می کنند و کوره با نفت سفيد يا مشعل کار می کنند و 12 تا 13 ساعت حرارت می بيند . اگر در ساعات کمتری به ظروف حرارت داده شود ، نقوش ظرف تار می شود . بايد چند روز صبر کرد ( 2 تا 3 روز ) تا کوره سرد شود .
در کارگاه هم دستی کار می شود و هم قالبی. در نوع قالبی يک مادر قالب وجود دارد که از گچ صنعتی است . روی مادر قالب لاک الکل و سيلرزده می شود که از روی آن قالبهای ديگر درست می کنند به وسيله گچ و آب هريک يک کيلو گچ ، نهصد گرم آب می خواهد . بعد داخل قالبها ريخته می شود و داخل دستگاه گذاشته و بدينوسيله کاسه درست می شود .
دستگاه بالميل برای يکنواخت شدن لعاب است ، يعنی آب ، لعاب و سيليکات سديم را در دستگاه می ريزند و با وجود گلوله ها در داخل دستگاه ، بعد از چند ساعت کار ، گلی را بيرون آورده استفاده می کنند .
دستگاه جارميل : جوهری که نقاشی می کنند اگر برای استفاده زير باشد مقداری جوهر با گلوله ها و آب را داخل ظرفی ريخته و روی دستگاه می چرخد تا جوهر يکنواخت شود و روی ظرف ترک بر ندارد .
============================
روش ساخت سفال دست ساز بشكل ساده
بشكل ساده بدون داشتن چرخ نيز ميتوان ظروف و اشياء مورد نظر را از خاك رس با كمك يك تخته چوبي در روي يك ميز كار تهيه كرد. بعد از تهيه ظروف و اشياء ان را در قفسه اي قرار دهيد تا بعد از چند روز خشك شود. بعد از خشك شدن ميتوان سفال ها را توي لعاب غلطاند و بعد از خشك شدن در كوره قرار داد.
روش ساخت ليوان
- اول يك گلوله خمير را برداشته و ان را با دست بشكل گلوله دراورده و بعد از چنگ زدن و نرم كردن ان را روي تخته قرار داده با دست ان را صاف و پهن ميسازيد بعد با چاقوي بسيار تيزي ان را بشكل يك مستطيل مي بريد . براي ته ليوان باز يك گلوله خمير برداشته مالش ميدهيد تا خمير صاف و بشكل گرد صاف درايد بعد خمير را دوباره روي تخته قرار داده و يك ليوان ابخوري فلزي را برداشته و با لبه ليوان فلزي روي خمير فشار ميدهيد تا قالب يك دايره صاف و تميز ظاهر شود. براي ظرافت و تميزي كار ميتوانيد با چاقوي تيزي اين لبه هاي دايره را ببريد تا يك دايره بدون نقص داشته باشيد. البته ميتوانيد از ليوان شيشه اي هم براي زدن اين قالب دايره اي استفاده كنيد ولي با ليوان لبه فلزي دايره شما تميز تر در مي ايد. بعد خمير مستطيل شكل را برداشته و هر دو سر ان را بطر ف هم خم ميكنيد تا دو سر عرض مسطيل به هم بجسبند بعد با مقداري اب به نرمي ان را صاف ميكنيد تا به شكل يك استوانه خوش فرم درايد. بعد خمير دايره اي شكل را كه از قبل اماده كرده ايد را به ته اين استوانه نصب كرده و با ظرافت و دقت دست را در اب كرده و ته ليوان را به نرمي صاف ميكنيد. اگر مايل باشيد ميتوانيد روي اين ليوان نقوشي با وسايل ساده مثل چوب خلال دندان، شانه با دانه هاي ريز، با استفاده از اشياء حلقه اي ريز، با قرار دادن سكه و يا برگ برجسته گياهاني مانند حسن يوسف و يا هر برگ برجسته دلخواه روي ليوان نقوش مورد نظرتان را بوجود اورديد.
ساختن گلدان
با استفاده از روش بالا ميتوانيد گلدانهاي ابتكاري فراواني سفالي از گل رس بسازيد. در اين مورد بايد مقدار گلوله خمير شماره 1( براي ساخت مستطيل ) گلوله خمير شماره دو ( دايره ته گلدان) را بزرگتر بگيريد. اگر مايل باشيد به گلدانتان دسته بدهيد كافي است كه گلوله خميري را برداشته و بعد از اينكه خوب ان را توي دستتان چنگ زده و نرم و روان كرديد، دستها را يك كم خيس كرده و با ملايمت گلوله خمير مورد نظر را با كف دست به راست و چپ روي تخته مي غلطانيد تا خمير بشكل يك استوانه بلند در معيار كوچكتر درايد. بعد بايد دست چپ را خوب در اب فرو كرده و با دست راست كه سر خمير را در دست بگيريد بعد با دست چپ خيس باز بالا به پائين به خمير با دست خيس فرم بدهيد. دو يا سه بار بايد با دست خيس همين عمل را انجام دهيد بعد سر اين خمير خيس كه شبيه يك بچه مارك پنج الي ده سانتي متري ميماند را محكم در محل مورد نظر دسته مي كوبيد. با اين روش اين خمير محكم با بدنه جوش ميخورد. بعد براي محكم كاري دست را خيس كرده و به ملايمت ان را صاف ميكنيد. بعد بايد سر ديگر خمير را در محل مورد نظر در بخش پائين تر به بدنه گلدان بكوبيد و با دست خيس دوباره مثل سطر قبلي دور دسته را با دست خيس صاف كنيد
گلدانهايي كه ميسازيد بسته به سليقه و ابتكار شما ميتواند اشكل مختلف مثل يك قلعه، يا يك شكل فانتزي باشه. اگر ته گلدان را به شكل چهار گوش ببريد و خمير اصلي كه در شكل ديگه مثل استوانه درست كرده بوديد رو بايد بشكل استوانه چهار گوشه درست كرده و روي اين چهار ضلعي مربع و يا مسطيل شكل نصب كنيد.
وسايلي كه ميتوانيد با سفال با همين روش دستي ساده با چاقوي تيز تهيه كنيد شامل
1. جا مداد قلمي ، براي ساختن اين جا مدادي مخصوص ميز كارتون بايد سه و يا چهار استوانه سفالي با اندازه هاي متفاوت و لي هارموني بخش درست كنيد و در انتها همه اينها را روي خمير سفتي نشانده و بادست خيس مرتب به ان شكل منطم بدهيد تا خوب به هم بچسيند.
2. گلدانهاي گل براي باغچه و جلو پنجره اطاقتان با زنگ اميزي متنوع.
3. ساختن جعبه زينت الات با سفال و غيره . در اين مورد بايد ديواره استوانه شما كوتاهتر بوده و با دست ميتوانيد اشكال گو ناگون به ان دهيد . با وسايل ابتدايي آشپزخانه شكل هاي ابتكاري روي ان درست كنيد. ميتوانيد برگهاي برجسته را برداشته وروي قطعات كوچك سفال قرارداده و روي ان فشار داده بعد به ارامي برگ را از خمير جدا كنيد. بعد از اين مرحله با چاقويي تيز دور برگ را ببريد. با ساختن تعداد زيادي از اين برگها ميتوانيد جعبه سفالي مورد نظرتان را با ان تزئين نمائيد.
4. جا اسفندي
5. ساختن قندان هم به اين شكل است كه يك دايره از خمير گل رس بريده و ان را با دست خيس به ارامي صاف كرده بعد يك دور خمير مانند رشته كلفت روي ان قرار داده با دست خيس ان را صاف ميكنيد. در رج بعدي باز يك رشته سفال بشكل طناب را درست كرده و روي بخش قبلي سفت مي كنيد و با دست خيس انرا صاف ميكنيد. تا بدنه قندان بالا مده و با فشار دست به درون بدنه ميتوانيد قندان را بشكل سيب گرد دراوريد. براي ساختن دهنه قند هم كافي است به انداره دهنه قندان با چند ميلي متر بزرگتر دايره سفالي را بريده به ان لبه بدهيد و با دست روي ان كار كنيد تا بشكل يك سر قندان درايد. يك نخود خمير برداشته و در مركز اين سر قندان قرار داده و فشار ميدهيد. با دست كني خيس ان محل را صاف ميكنيد. براي تزئين همه اين اشياء ميتوانيد ظرف و ظروف شكسته ولي خوش نماي خانه را برداشته با توجه به تنوع و اشكال ان در پارچه اي ريخته ببنديد بعد با چكشي ارام روي پارچه ميكوبيد تا قطعات ظرف شكسته شامل چيني و شيشه مطابق نياز شما اماده شود. بعد با دست به دقت و ارامي اين قطعات شكسته را برداشته و بر روي ظروف سفالي خود با فشار ان بر روي بدنه خميري اشكال زيبايي خلق كنيد. البته باز بايد با دست صاف گوشه و كنارهاي باز رو ببنديد و دور لبه هاي تيز را گل رس بپوشانيد تا از نظر ايمني اسيبي به شمار نرسد
- اسباب بازي هاي عروسكي و غيزه دست ساز متنوع براي كودكان. اين قسمت را ميتوانيد با شركت دادن كودكان در كار تكميل كنيد تا كودكان با لذت سفال كاري اشنا شوند.
شما نمی توانید در این بخش موضوع جدید پست کنید شما نمی توانید در این بخش به موضوعها پاسخ دهید شما نمی توانید موضوع های خودتان را در این بخش ویرایش کنید شما نمی توانید موضوع های خودتان را در این بخش حذف کنید شما نمی توانید در این بخش رای دهید شما نمیتوانید به نوشته های خود فایلی پیوست نمایید شما نمیتوانید فایلهای پیوست این انجمن را دریافت نمایید
