Savehsara

jalalfirozi

قصه و تفاوت آن با داستان
در شماره قبل گفتیم آنچیزی که امروزه با نام داستان با آن سر و کار داریم، پدیده ای است که ابتدا به صورت "حکایت" ظهور کرده و سپس از جاده"قصه" گذشته. حالا می خواهیم کمی دقیق "قصه" شویم و فاصله رنگ آن را با رنگ داستان، از چشم بگذرانیم.
***
قصه:
وقتی حرف از قصه می شود، نام های آشنایی در ذهن مان تداعی می شود. از قصه های قرآنی و شنگول و منگول گرفته تا قصه های مجید و کدو قلقله زن و شنل قرمزی و سفید برفی و هفت کوتوله. اما چه ویژگی ای در این نوشته ها و روایتها وجود دارد که ما آنها را با نام "قصه" خطاب می کنیم؟
قصه ، گونه تکامل یافته حکایت است که در آن، علاوه بر "پند و اندرز"، بعد جدیدی بنام "سرگرمی" ظاهر می شود که کمرنگ نیست . بر خلاف حکایتها که پافشار "پند و اندرز" می باشند؛ قصه ها متکی به یک پا نیستند و جنبه جذب خواننده برایشان مهم است و برای داشتن این ویژگی حتی گاهی ابعاد علمی را هم می شکنند.
از آنجایی که قصه ها دارای بعد "سرگرمی و لذت" هستند، زمینه لازم برای پرداختن به موضوعاتی غیر از موضوع حکایت ها را دارا می باشند. از همین رو موضوعاتی مثل عشق، جنگ ، خیانت، طمع و حتی اتفاقات خارق العاده می تواند در قالب قصه عرضه شود.
مولفه های قصه و حکایت، در نزدیکی و موازات یکدیگر قرار دارند و سبقت چشمگیری از یکدیگر نمی گیرند. با این تفاوت که "قصه" به پدیده "داستان" – بخصوص داستان سنتی - نزدیک تر است و قوت رنگ بیشتری در مولفه های آن دیده می شود.
از مولفه های قصه می توان به "توجه به جنبه سرگرمی و جذب" ، "پایین بودن سطح علمی" ، "وجود شخصیت های تیپیک" ، "نبود فاصله بین زبان ها" ، "در سطح بودن پیام" ، "عدم وجود رابطه علی قوی " و ... اشاره کرد.
تفاوتهای "قصه" و " داستان" :
• هر چند که جنبه سرگرم کنندگی و لذت بخشی در قصه لحاظ شده است اما این ویژگی
،کعبه داستان نیست. درست است که سرگرم کنندگی و جذب در قصه وجود دارد وجود دارد اما این مولفه در داستان، تنها نیست بلکه در کنار مولفه های دیگر می درخشد. و قوت آن هم در داستان این است که با استفاده مناسب از صناعات ادبی ، بازی های زبانی ، فرم های مختلف داستانی و ... مزین می شود. یعنی بجای آنکه – مثل قصه - صرفا خود موضوع سرگرم کننده باشد؛ عوامل دیگری هم در بوجود آوردن جنبه سرگرمی و جذب دخیل می شوند. چنانچه می بینیم یک قصه می تواند صرفا به سبب موضوعش جذاب باشد اما یک داستان ، موضوعی بسیار دم دستی و تکراری داشته باشد اما به سبب نوع نگارش آن جذاب شود.
• گاهی اوقات، در قصه ها اتفاقاتی رخ می دهد که جذاب است اما به راحتی در ذهن نمی گنجد. علتش هم این است که خواننده اثر تمایل به لمس و درک آن حادثه دارد اما بین او و آن اتفاق فاصله هایی است. مثلا فردی با پر پرنده ها و عسل برای خودش بال درست می کند و قادر به پرواز می شود. اما طمع می کند که بیشتر اوج بگیرد. و آنقدر اوج می گیرد که نزدیک به خورشید می شود و عسل بالهایش آب می شود و سقوط می کند ( یا مثلا به دریاچه ای می افتد و تبدیل به ماهی می شود).
این اتفاقات شاید در نگاه اول شبیه به جریاناتی باشد که در داستانهای "رئالیسم جادویی" و "سورئالیستی" می بینیم. اما چنین نیست. زیرا در داستان – بخصوص نوع رئالیسم جادویی و سورئالیستی- بسترلازم بایستی ایجاد شود. یعنی حد حداقلی ای از بستر زندگی محیا شود و اتفاقات خارق العاده بیفتاد. اما در قصه – با تاکید بر جنبه سرگرمی و لذت بخشی- اتفاقات می افتند. حال آنکه می توانند بستری نداشته باشند و نوعا از جنس نوشته باشند. ( شاید بتوان این نوع حوادث را گونه بسیار ضعیفی از آنچیزی که در داستانهای پست مدرن اتفاق می افتد، بدانیم.)
• کراکترهای موجود در قصه هم مانند حکایات، از نوع تیپ هستند. یعنی ساده و بدون برجستگی های ویژه که بتوان آنها را شناسایی کرد. در صورتی که یکی از ویژگی هایی که باعث درخشیدن "داستان" می شود، وجود شخصیت های برجسته است. شخصیتهایی که ظرافت و ابعاد شخصیتی داشته باشند. هر چه که وجود تیپ در قصه جای هورا کشیدن داشته باشد اما این امر در داستان – بخصوص داستان مدرن- غیر قابل قبول است. زیرا ماهیت داستان، فنی بودن و پیچیدگی را می طلبد که این دو عامل در شخصیت دیده می شود نه تیپ.
• از آنجایی که فاصله زیادی از قصه تا داستان سنتی نیست، تفاوت فاحشی هم بین زبان این دو دیده نمی شود. بلکه شدت کاستی در قصه بیشتر است. علت هم پر واضح است. اولا در قصه ها از از تیپ استفاده شده و همین امر باعث می شود تا با توجه کم عمق بودن کراکتر، زبان متفاوتی از او بوجود نیاید. ثانیا فضای قصه، فضایی نیست که مانند روزگار ما هر کس زبان مختص خودش را داشته باشد. اساس قصه ها به زمان سادگی و بی آلایشی باز می گردد. زمانی که بشر نه پا به فضا گذاشته بود، نه از دل ذره خورشید را بیرون می آورد و نه آنکه جهان را دهکده کند. از این جهت است که چنین "نیاز" ی در قصه نبوده که بخواهد مرتفع شود. به عبارتی می توان گفت که در داستان، متناسب با دنیای مدرن ، هر شخص زبان خودش را دارد اما در قصه با توجه به دنیای بسیار سنتی، افراد همتای یکدیگر هستند. آن شخصی هم که طبیب – نه پزشک فرنگ رفته! – است، تواضع می کند و مانند دیگران صحبت می کند که دیگران متوجه کلامش بشوند!
• درست است که قصه ها به "جذب" چشم دوخته اند اما این به آن معنا نمی باشد که چشمشان به معنا، مفهوم و پیام ، کور باشد. اما مجموع ویژگی هایی که برای قصه ها شمردیم باعث می شود تا اگر در نوشته نکته ای می باشد – که معمولا می باشد- اصطلاحا به صورت حرفه ای ارائه نشود. بلکه صورتی مبتدی داشته باشد و نوشته سریعا با چشم گرم گیرد. اما در پدیده داستان، مهارت نویسنده آن زمانی به عرصه ظهور می رسد که پیام، به صورتی نهفته و در دل نوشته ارائه شود. به طوری که با تشریح و تبسیط نوشته، پیام آن هم جان بگیرد و مانند درخت چناری قد بکشد.
• "نبود رابطه علی قوی" موجود در قصه ها به نوعی درگیر با مولفه " پایین بودن سطح علمی " است. از طرفی قصه ها با ابعاد علمی درگیر نمی شوند تا بتوانند حوادث را به گونه ای دیگر در خود جای دهند و از طرفی سعی می کنند تا چیزی جدا ازآنچه که بوده را عرضه کنند. این دو عامل در کنار هم می نشینند و باعث می شوند که قصه ها – و حکایت ها- کمی از بعد علمی فاصله بگیرند. اما همانطور که قبلا هم اشاره کردیم، داستان از واقعیتی که بشر با آن سر و کار دارد، دور نمی شود مگر در فضای "رئالیسم جادویی" و "سورئالیستی".

ادامه دارد...