Savehsara

Aliabadi

تاريخچه كاشي سازي و سراميك در ايران
ضرورت ايجاد كارگاههاي توليدي خانوادگي و كوچك خصوصي در احياء و توسعه صنعت كاشي سازي در ايران

ساخت اين كارگاههاي خانوادگي و بومي به مثابه اين است كه سنگ هاي بزرگ را به واحد هاي كوچك ترتقسيم كنيم تا بلند كردن انها ساده و اسان شود. همانگونه كه كاشي هاي كوچك از مقاومت و قدرت بيشتري برخوردارند. ايران كشور كاشي ها ، كاشان و اصفهان و شيراز زيباترين شهرهاي ايران در اين زمينه . وقتي مسافري وارد شهر ساوه ميشود اول گنبد ابي زيبا كاشي كاري شده ان توجه اش را بخود جلب ميكند.
يكي از بزرگترين ضربه اقتصادي راسرمايه داري صنعتي به ساخت و ساز اقتصادي كشورهاي جهان سوم وارد نمود و با نابودي صنعت بومي و سنتي و دستي اين دسته كشورهابوسيله انحصار توليد و تصاحب بازارهاي ايندسته كشورها دست يافت. با روش توليد انحصاري و پيچيده كردن روند توليد تك تك كارگاههاي فني توليدي خصوصي ايندسته كشورها را از ميان برد و با از رونق افتادن كارگاههاي محلي و مرگ و مير صاحبان اين حرفه ها خلا ء بيشتر جايگزين و بعد از يك يا دو نسل اين حرفه هاي دستي از حافظه ها پاك شد و جاي توليد كنندگان را به جوامع مصرفي سپرد. براي شكستن انحصار اقتصادي واز ميان برداشتن وابستگي اقتصادي توسعه كارگاههاي توليدي بومي از ضروريات رشد صنعت در كشورهاي جهان سوم است. زيرا بومي سازي واحد هاي توليدي خصوصي محلي روشي است كه از توسعه فرهنگ مصرف گرايي منفي ووابستگي اقتصادي و تسلط كنسرن هاي طمع ورز و زياده خواه و رشد فقر اقتصادي در كشورهاي جهان سوم ميكاهد و به تقويت پايه هاي اقتصادي اين دسته كشورها كمك فراواني مي نمايد. از سوي ديگر رشد و تنوع ابتكارات در رشته كاشي سازي در كارگاههاي توليدي خصوصي و خانوادگي از تنوع و خلاقيت بيشتري برخوردار وبر كيفيت محصول بعلت تبادل تجارب گروهي ميافزايد. اولين راه شكستن توليد انحصار بوسيله سرمايه داري توسعه و تدوين كلاسهاي فني و حرفه اي در اين زمينه اموزش در رشته كاشي سازي است.

براي گسترش طيف خلاق و تنوع صنعت و هنركاشيكاري در مناطق بومي ايجاد كارگاههاي چند نفره و خانوادگي يكي از پيشنهادهاي مثبتي است كه بخشي از نيازهاي بومي هر منطقه را براورده و نيز زمينه مساعدي براي جذب جوانان جوياي كار در منطقه بومي است كه عامل بازدارنده از مهاجرت به شهرهاي بزرگ و بي هويتي فرهنگي انهاست .كارافرينان محلي و صنعتگران بومي در اين رشته در حلقه هاي كوچك و خانوادگي قادر به تزريق سرمايه ، نيروي كار، ايده هاي خلاق و نيز تبادل تجارب شغلي در رشته كاشي سازي هستند و تضميني در جذب درصد زيادي از نيروي جوان نسل جوان بعدي خانواده در كارگاههاي خويش هستند كه به ثبات شاغل بودن ملي ميافزايد. با اين روش بخش بزرگي از تجارب شغلي از نسلي به نسل ديگر انتقال ميابد و بر تنوع ان افزوده ميشود. تشكيل كلاسهاي آموزشي و حرفه اي در رشته كاشي سازي از اقدامات اوليه و ضروري براي ايجاد اين دسته كارگاههاي كاشي سازي بومي است. تاريخچه كاشي سازي و سراميك در ايران ، بلند كردن سنگ كوچكبدون اموزش اين امر شدني نيست. براي سهولت تشكيل اينگونه كلاسهاي اموزشي تئوري استفاده از اموزش هاي راه دور و نيز ويدئويي علاوه بر هزينه كم راحت و امكان پذير مي باشد و بخش عملي و كاربردي با روند شاگردي در كارگاههاي عملي امكان پذير است.

در اين رويه توليد كاشي بوسيله كارگاههاي خصوصي محلي امكان موفقيت بيش از زمينه انبوه سازي را داراست. زيرا در روش انبوه سازي مشكل سرمايه كلان و نيز سازمان دهي پيچيده و نياز به مهندسان متخصص وماهر خود از موانع عدم انجام كار است. زيرا سنگ بزرگ هميشه برداشتنش مشكل ميشود. براي جلوگيري از اين مشكل يكي از راهها اين است كه سنگ بزرگ را به سنگ هاي كوچك تبديل كنيم تا برداشتن ان برايمان امكان پذير باشد. زيگموند فرويد مي گويد برداشتن قدمهاي كوچك مساوي است با بدست اوردن موفقيت بزرگ. زيرا در كارگاههاي محلي و بومي و توليدات خانوادگي افراد با اشتراك سرمايه، نيروي كار و مشاركت درون سازماني درعلم و تجارب گروهي شغلي خانوادگي زمينه مساعد تري دارند و از موانع كمتر و انگيزه توليد و كار بيشتر است. زيرا برداشتن اين سنگ كوچك با ميزان توانمندي موجود اين واحد هاي كارگاهي خانوادگي امكان پذيراست. صنعت كاشي سازي وقتي به موفقيت هاي زيادي دست مي يابد كه از بند پيچيدگي هاي تحميلي دنياي سرمايه داري رهايي يابد و با روشهايساده و كاربردي درحلقه هاي كوچك توليد كنندگان خصوصي خانواده هاي ايراني گره بخورد. براي برداشتن موانع موجود برگزاري كارگاههاي فني و كاربردي و تدوين كلاسهاي اموزشي از مقدمات ترويج و رشد فن كاشي سازي است. مشخصه تاريخي اين صنعت كارگاهي و خانوادگي بودن ان از زمان كهن ميباشد. در قديم نه كارخانه اي و نه مهندسي براي صنعت كاشي سازي وجود نداشته و مي بينيم با يك استاد كارگاه همراه با شاگردان و كاركنانش كالا هاي زيادي توليد ميشده و انواع و اقسام توليدات وجود داشته. در مواقعي نبايد قاشق را از بغل گوش به دهان برد، بلكه برعكس بايد ساده ترين روش ها را براي انجام كار و كسب موفقيت در نظر گرفت. يكي از عوامل مهم پيشرفت كار و شكستن انحصارات كنسرنها درمورد صنعت كاشي سازي اهميت به اولويت ها و دوري از حاشيه روي هاي غيرلازم است. اولين قدم براي افزايش ظرفيت توليد كيفي و كمي كاشي دراين راه ساده كردن و اسان كردن آموزش كاشي سازي و توسعه و رواج روش هاي كاربردي آموزشي اين فن در ميان جوانان بومي است. زيرا از اين طريق حداقل نيازهاي داخلي با تنوع و خلاقانه بشكل فراوان و ارزان براورده ميشود. با توسعه روشهاي محلي و بومي كاشي كاري راه براي توليدات انبوه داخلي نيز فراهم ميشود. با توجه به وجود مواد معدني و فلزات مناسب توليد مواد اوليه كاشي در ايران مقدور و ميتواند در توسعه صنعت كاشي سازي درايران تحولي عظيم فراهم نمايد. استفاده از متخصصين فلزشناس و شيمي دانهاي ماهر در رشد اين صنعت موثر و مهم است. محصول كاشي نيازي است هميشگي كه با بهداشت و زيبايي و طراحي منازل ، ساختمان ها و بنا ها ي عمومي مرتبط است . زمينه كارافريني دررشته كاشي سازي بشكل مساعد براي جوانان ايراني موجود است. از سويي تجارب كارگاههاي توليدي خانوادگي خصوصي محصولاتي مهمي را براي بخش تحقيقات فراهم مينمايند.

متن زير برگرفته از مقاله:

بررسي ظرفيت هاي توليدي صادراتي صنعت كاشي و سراميك در ايران و جهان ، ويرايش اذر ماه، سازمان توسعه تجارت ايران، معاونت بررسي بازار و بازاريابي ناظر بررسي بازار كالا و خدمات ، تائيد كننده مقاله كامبيز حيدرزاده، ، صفحات 8 تا 14 ميباشد ..... مولف
-----------------------------

تاريخچه كاشي و سراميك در ايران

كاشي نامش را از قومي آريايي نژاد به نام ، كاش، گرفته است . برمبناي اخرين كشفيات و تحقيقات باستان شناسان آثاري از چهارده هزار سال قبل به دست آمده است كه اين كشفيات مبين قدمت صنعت و هنر كاشي سازي در ايران است. در طول اين سابقه طولاني ويژگي هاي مشخص و ويژه اي را مي توان در اين فن و هنز ايراني مشاهده كرد كه منعكس كننده و بيانگر وضعيت سياسي ، فرهنگ، اقتصاد و مذهب از يك طرف و ذوق و سليقه شخصي و قومي هنرمندان ايراني از طرف ديگر است. بهترين نمونه كاشي هاي ايراني اوايل هزاره قبل از ميلاد كاشي هاي دروازه معروف ايشتارد بابل است كه هم اكنون بازمانده هاي ان در موزه برلين نگهداري ميشود. مصادف با همين ايام هنر كاشي كاري در شوش و نواحي مركزي و غربي ايران نيز رواج بسيار داشته است و از كاشي براي تزئين ديوارها استفاده مي شد. به عنوان مثال براي تزئين ديوارهاي كاخ هگمتانه از كاشي هاي الوان به سبك دروازه ايشتارد بابل استفاده شده است. فن و هنر سفالگري در ايران نيز قدمت ديرينه اي دارد و به حدود هزاره هشتم قبل از ميلاد مي رسد. نتيجه كاوش باستان شناسان نشان ميدهد كه رواج چرخ سفالگري در ايران به هزاره پنجم قبل از ميلاد مي رسد. اختراع چرخ سفالگري تحول چشمگيري در اين هنر و تاثير بسيار زيادري بر جنبه هاي اقتصادي ان به وجود آورد. هرچند در طي ادوار تاريخي اهميت هنر فلز كاري تا حدودي هنر سفالگري را تحت الشعاع خود قرار داد. اما علي رغم توسعه فلزكاري ساخت ظروف سفالي به اشكال گوناگون براي استفاده روزمره و طبقات كم درامد ادامه يافت. پس از دوران مادها، در زمان هخامنشيان هنر كاشي سازي رونق يافت به طوري كه درزمان داريوش بزرگ، براي تزثين تالارها و ايوان هاي كاخ تخت جمشيد و شوش از كاشي هاي متنوع استفاده شده است كه هم اكنون نمونه هايي ارزنده انها در موزه لوور و ايران باستان موجود است. همچنين كاشي هاي باريك مستطيل شكل به كاررفته در نقش كوروش كبير، چگونگي رشد و ورنق هنر كاشي كاري ايران را در ان زمان نشان مي دهد. اين هنر تا اواخر دوره هخامنشيان از رونق كافي برخوردار بودو ليكن با حمله اسكندر و نفوذ معماري يوناني به ايران هنر كاشي سازي در ايران رو به زوال گذاشت و متروك گرديد. اشكانيان نيز علاقه زيادي به اين صنعت نشان ندادند و اين وقفه تا دوره ساسانيان ادامه يافت . در اين دوره بار ديگر صنعت و هنر كاشي رونق يافت . در اين دروه هنرمندان ايراني از نقوش حيوانات وپرندگان در كاشي هاي خود استفاده مي كردند كه هم اكنون نيز اثار و بقاياي كاشي هاي ان دوره بر جاي مانده است. علي رغم وجود وقفه در صنعت كاشي در اشكانيان در اواسط ان دروه نو آوري هايي در هنر سفالگري ايران به وجود آمد كه از جمله انها مي توان به ساخت نوعي لعاب معروف به لعاب قليايي به رنگهاي سبز و آبي تيره اشاره كردكه سفالگران از ان براي پوشش ظروف و تابوت هاي سفالين استفاده مي كردند. با ورود اسلام به ايران شيوه سفالگري كماكان مانند قبل از اسلام ادامه پيدا كرد به خصوص برخي از سفالينه هاي بي لعاب قرون اوليه اسلامي شباهت زيادي به ظروف سفالين قبل از اسلام به خصوص اواخر دوره ساساني دارند. ولي اين روند درخصوص صنعت كاشي ايران به گونه ديگري بود كه چرا با هجوم اعراب به ايران مجددا دوره زوال صنعت كاشي سازي ايران اغاز شد و فقط در نقاط كمي از ايران مانند خراسان، كردستان و لرستان ان هم به علت عدم دسترسي اعراب به اين مناطق اين صنعت توانست راه پيشرفت و تكامل خود را ادامه دهد.
با استفرار اسلام، صنعت گران ايراني به هنر خود رنگ و بوي اسلامي بخشيدند. در اين دوره كاشي كاري به يك هنر ظريف و مذهبي تبديل شد و جنبه تقدس پيدا كرد. در قرن سوم هجري هنر و صنعت سفالگري از نظر لعاب دهي، تزئين و نقوش به مراحل بسيار پيشرفته اي رسيد و مراكز سفالگري متعددي در اكثر نقاط مختلف كشور به ويژه در شمال و شمال شرق به وجود امد.از جمله مراكز مهم سفال گري ان دوره مي توان به شوش در جنوب غرب، سيراف در جنوب نيشاپور، جرجان، آمل و ساري در شمال ايران اشاره كرد. از همين روزگار به دليل ارتباط اقتصادي و تجاري با خاور دور به خصوص چين سفالگري ايران و خاور دور داراي تاثيرات متقابلي روي يكديگر مي شوند. در قرن پنجم هجري صنايع سفالگري و كاشي كاري ايران همگام با توسعه و پيشرفت ساير شاخصه هاي هنري ، رشد و ترقي فراواني را تجربه مي كند. در اين دوران سفالينه هاي جديد با تكنيك ها و روشهاي متفاوت با دوره قبلي ساخته مي شد. از جمله نو آوري هاي ان دوره مي توان به سفالينه هاي نوع كنده كاري شده ، يك رنگ و قالب زده اشاره كرد. از همين دوره ساخت كاشي هاي يك زنگ به ويژه فيروزه اي رنگ كه از ان همراه با آجر براي آرايش بنا ها استفاده مي شد رايج مي شود. در اواخر قرن ششم هجري استفاده از كاشي هاي طلايي ستاره اي شكل براي تزئين بنا هاي مذهبي رايج شد كه نمونه هاي ان را مي توان در موزه ايران باستان پوشش مقبره حضرت معصومه.يافت. دراواخر عصر سلجوقيان و خوارزمشاهيان استفاده از طرح ها و تكنيك هاي جديد در هنر و صنعت سفال گري آغاز گري شد كه از جمله مهمترين انها نوع زرين فام و نقاشي شده زيرلعاب مي باشد. علاوه بر اين نو آوري ها، به دليل ارتباط مراكز هنري و سفالگري ايران با ساير كشورها به خصوص خاور دور استفاده از خاك چيني كه از چين وارد مي شد براي ساخت نوعي از ظروف سفالين رايج شد. همزمان با حملات متعدد مغولان به ايران دوره زوال گري سفال گري ايراني آغاز مي شود و به جز در چند شهر عملا اين هنر به ركود كشيده مي شود. از اواسط قرن هفتم هجري به تدريج كارگاه هاي سفالگري فعاليت مجدد خود را شروع كرده و به توليد سفالينه هاي متعدد و متنوعو كاشي هاي الوان پرداختند. همچنين تاسيس گرديد كه در اين بين مي توان به تخت سليمان سلطانيه ساوه ، تبريز وورامين اشاره كرد.همچنين از اين دوره مي توان به عنوان دوره آغازين نفوذ تصوير گرايي مانند مينياتور و نقاشي برروي سفالينه نام برد. دوره تيموريان دوره رونق و شكوه كاشي كاري ايران مي باشد در اين دوره كاشي كاري اسلامي با توسعه ساخت كاشي هاي معرق عصر جديدي را اغاز مي كند و از كاشي هاي معرق براي تزئين بنا هاي مذهبي و غير مذهبي استفاده مي شود. حتي در اين دوره هنرمندان ماهر كاشي كار اصفهان و شيراز براي تزئين بنا هاي شهرهايي چون سمرقند ، هرات و بخارا به ان سرزمين مهاجرت مي كنند. از بهترين نمونه هاي اين هنر در دوره تيموريان مسجد گوهر شاد مشهد است كه با كاشي هاي فيروزه اي و لاجوردي تزئين شده است. مسجد كبود تبريز يكي ديگر از شاه كارهاي هنر كاشي كاري ان دوره به حساب مي آيد. در دوران تيموريان ساخت ظروف سفالين همانند دوره ايلخانيان در مراكز سفالگري رواج داشت. هنرمندان سفالگر اين دوره بيشتر از رنگهاي تيره مانند آبي و سبز تيره براي تزئين سفالينه ها استفاده ميكردند. همچنين از اواسط اين دوره ساخت نوعي سفالينه جديد معروف به آبي و سفيد گسترش يافت. طي دوران طولاني صفويان سفالگر و كاشي كاري از اهميت بالايي برخورداربوده و مراكز جديد سفالگري در شهرهاي مختلف مانند مشهد ، اصفهان يزد، كرمان و تبريز از رونق بالايي برخوردار بودند. در اين دوره ساخت ظروف سفالين در انواع گوناگون رايج شد و سفالينه معروف به آبي و سفيد كه در ععد تيموريان رايج شده بود، در اين دوره توسعه فراواني يافت. در اين دوره نيز به دليل ارتباطات تجاري فراوان ايران با خاور دور سفالگري دو كشور چين و ايران تاثير متقابل فراواني بر يكديگر گذاشته است. در دوره صفويان هنر كاشي كاري ايران دچار تحول عظيمي مي شود و كاشي هفت رنگ به دليل كاربرد سريع و توليد ارزان براي تزيين بنا هاي جايگزين كاشي معرق مي شود. هر چند كه همچنان در تزيين بنا هاي مذهبي كما بيش از كاشي معرق استفاده مي شد. از جمله كارهاي هنر كاشي كاري اين دوره مي توان به مسجد امام و مسجد شيخ لطف الله در زمان شاه عباس اشاره كرد كه از لحاظ هنر كاشي كاري تا اواخر دوره صفويان ادامه داشت. بهترين نمونه كاشي كاري اين دوره مربوط به قرن يازده هجري قمري مدرسه چهارباغ در اصفهان است. بعد از انقراض سلسله صفويان، در دوره هاي بعدي يعني افشاريه ،زنديه و قاجار هنر سفالگري و كاشي كاري همانند گذشته ادامه پيدا كرد ولي از نظر كيفيت قابل قياس با دوره قبلي نبود. حتي متاسفانه هنر كاشي كاري در زمان قاجاريه از مسير اصلي خود خارج شده و سير نزولي پيمود. د راين سه دوره با تغيير پايتخت از اصفهان به شيراز و سپس تهران مراكز عمده سفالگري جديدي در اين شهرها ايجاد شد و از كاشي هاي هفت رنگ كه در انها بيشتر از رنگهاي زرد و احزايي و تصوير انساستفاده مي شرد براي تزيين بنا ها به كار گرفته شد. افول و عدم رونقي كه از پايان دوره ضفويان آغاز گرديد متاسفانه تا دوره پهلوي ادامه يافت تا اينكه در اين دوره اداره كل باستان شناسي و انجمن اثار ملي تشكيل شد . از سال 1308 به موازات اقدامات و تلاش هايي كه استادان كاشي ساز قديمي براي احياو ترميم خرابي بنا هاي قديمي از خود نشان دادند كاشي سازي در ايران دوباره به عنوان يك هنر ظريف ملي متجلي شد و استفاده از كاشي با سبك و نقش هاي قديمي در بنا هاي جديد آغاز شد. كاشي كاري هاي موجود در آرامگاه حافظ و سعدي در شيراز، عمر خيام در نيشاپور، كاخ مرمر، مدرسه سپهسالار و دروازه قرآن شيراز از اين دست هستند( كرمي و كياني 1364)

در سال 1339 اولين واحد صنعتي به نام شعبه كاشي سازي به منظور ترويج كاشي سازي به سبك مدرن اروپايي تاسيس شد. مصرف كاشي كه پس از جنگ جهاني جاي خود را به خوبي در معماري جديد باز كرده و رو به فزوني گذاشته بودعملا به طور عمده توسظ همين واحد تامين مي شد. متاسفانه عليرغم تجربه و سابقه تاريخي كهن در اين صنعت در دو فرن اخير، به دليل وجود تحولات وسيع در عرصه هاي اقتصادي ، اجتماعي و سياسي در مناسبات بين المللي ، كه نقطه شروع ان را مي توان انقلاب صنعتي دانست. اختلافات بسيار چشمگيري را هم به لحاظ كمي و هم به لحاظ كيفي در عرصه توليد و مصرف محصولات سفالي كه كاشي و سراميك نمونه هايي بازر ان مي باشند بين ايران و كشورهاي پيشرفته صنعتي به وجود اورده است . نياز به توليد انبوه همراه با راهكارهاي ان از جمله توليدانبوه همراه با راهكارهاي ان از جمله توليد كارخانه اي و اتوماسيون خطوط توليد كوشش در جهت دستيابي به دانش و تكنولوژي نوين و برتر و سرمايه گذاري هاي كلان در بخش تحقيقات تغييرات الگوي مصرف و كاربرد محصولات كه اين محصول را از حالت تزئيني و لوكس به وسيله اي كاربردي تبديل كرده است و همچنين حمايتها همه جانبه انواع اتحاديه تجاري و سياسي همه و همه منجر به ان شده است كه ايران جايگاه برجسته خود را به خصوص در قرن اخير دراين صنعت از دست بدهد و در عرصه مناسبات بين المللي ميدان رقابت را به رقاباي خارجي واگذار نمايد.

در دهه هاي اخير با توجه به گسترش شهر نشيني و ضرورت پاسخگويي به نيازهاي رو به رشد مصرفي به خصوص در حوزه مسكن و ساختمان ، ورود تكنولوژي هاي توليد انبوه به ايران وجود امكانات پايه اي توليد از جمله مواد اوليه، انرژي ، نيروي كار و از همه مهمتر سابقه سنتي ديرنيه در توليد محصولات سراميكي استقبال شديدي را براي توليد انبوه و مكانيزه كاشي در ايران شاهد بوده ايم.

كاشي را مي توان در منارل به عنوان تزيين ديوارها ، روي پيشخوان آشپزخانه و رستورانها، محوطه هاي اطراف وان و دوش حمام، فضاي اطراف شومينه و غيره مورد استفاده قرار داد. كاشي سراميكي ، فضاي خارج از منازل مانند تراس ها، ديوار باغ ها، سردرهاي منقوش منازل و حتي نقوش تزئيني رو ي ديوارخارجي منازل را مزين و با شكوه مي نمايد. طيف بسيار وسيع رنگ ، طرح ، اندازه و نقش در كاشي ها امكان طراحي و تزئين همه نوع بنا هاي سنتي و مدرن را در اختيار نصابان قرار مي دهد.
ص 8 تا 14 مقاله از منبع بالا