زین الدین عمر ابن سهلان ساوجی مشهور به ابن سهلان ساوجی که به ابن سهلان ساوی نیز معروف است اوایل سدهٔ دوازدهم؛ در ساوه زاده شده است. این فیلسوف و منطق دان ایرانی، از معدود فیلسوفان اسلامی بود که سازوکار فلسفی ارسطو را زیر سؤال برد.
آثار او در منطق و ریاضیات بر شهاب الدین سهروردی تأثیر گذاشت. ابن سهلان معاصر با دوران احمد سنجر پادشاه سلجوقی و امام محمد غزالی بوده است. ظهیرالدین بیهقی نخستین کسی است که از وی سخن رانده است و درباره وی می‏ گوید:
« من با او آمد و شد داشتم و وقتی به خدمت او می‏رسیدم او را دریای مواجی از علوم می‏‎دیدم.»

زکریای قزوینی درکتاب معروف خود به نام آثار البلاد و اخبار العباد در قرن هفتم هجری قمری در خصوص شخصیت وی می‎نویسد: قاضی ابن سهلان ساوجی با امام غــزالی همزمان بود. او در فقه و علم حکمت و ادبیات دریایی بود بیکران، در فصاحت و بلاغت هم شهره آفاق گردیده بود.

ابن سهلان از اوان کودکی به طلب علم مشغول شد. وی زمانی شاگرد امیر سید امام شرف الزمان محمد بن یوسف ایلافی پزشک و فیلسوف و از شاگردان حکیم عمر خیام نیشابوری بوده است. ابن سهلان سال‎ها در ساوه زادگاه خویش ساکن بوده و در آن شهر به قضاوت پرداخته است. حکیم فرزانه ساوجی، که آوازه‎ی علم وی همه جا رسیده بود، پس از سال‎ها قضاوت در ساوه، یکباره شغل و زادگاه خود را ترک کرد و در نیشابور رحل اقامت افکند و در آنجا گوشه عزلت اختیار کرد.

 ظاهراً هنگامى كه ابن سهلان در ساوه قضاوت مى‎كرده است، به علتى كه بر ما روشن نيست، خانه و كتابخانه اش سوخته و يا سوزانيده شده باشد و خود او نيز احتمالاً به سبب اين حادثه و شايد ناسازگاري محيط و احساس عدم امنيت مجبور به مهاجرت گرديده باشد. در منابع متأخر به قراينى برمى خوريم كه اين حدس را تأييد مى‎كند: «چون كتابخانه او به ساوه بسوخت، وی به نيشابور هجرت كرد» (معين، مقدمة دانشنامه، «يد»؛ لغتنامه )

حکیمی که خود شارح آثار و افکار بوعلی سینا بود، با استنساخ از کتاب «شفا»ی بوعلی روزگار می‎گذارند( از روی کتاب شفا می‎نوشته و می‎فروخته) و نسخه‎ای از آن به صد دینار می‎فروخت و بدین سان از دسترنج خود زندگی می‏‎کرد. وی در یادداشت‎های خود، از دوران فقر و نامرادی خویش سخن‎ها گفته است.
حکیم ساوجی با دانشمندان بزرگ عصر خویش مرابطه و مکاتبه داشته است. از جمله امام ابوالفتح اسعد بن محمد میهنی، مدرس نظامیه بغداد.

در شهرت علمى او همين بس كه شهرستانى، مؤلف الملل و النحل، پاسخ مشكلات و ايرادات خود را بر كتاب نجات ابن سينا از او خواسته است ابن سهلان ساوجی در مباحث فلسفی و منطقی، آرا و نظریاتی از خود بر جای گذاشت که پس از وی مورد توجه اکثر حکما بوده و از آنها یاد کرده‏‎اند.

حکیم سهروردی در«مطارحات» دوبار با عنوان «صاحب البصائر» از او یاد و آراء فلسفی وی را نقل کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی، در شرح اشارات خویش با عنوان «القاضی الساوی صاحب البصائر» از وی نام برده و آراء منطقی او را از کتاب‎های بصائر و تبصره آورده است.

 امام شرف الدین مسعودی غزنوی نیز چند جا در «رسالة المختلطات» از او با عنوان «صاحب البصائر رحمه الله» یاد کرده و از آراء منطقی وی آورده است. قاضى ساوي طبع شعر نيز داشت. نمونه‎های ىاز اشعار عربى او را مى‎تواند در مقدمه دانش پژوه بر تبصره به نقل از نسخه خط ىال رسالة الملحقه بكتاب تتمه صوان الحكمه ملاحظه كرد (دانشپژوه، 43-44)

 ابن سهلان ساوجی رساله‏‎ها و کتاب‎های ارزشمندی نگاشته که آنچه امروز در دست است شاید بخش کوچکی از آن‎ها باشد؛ زیرا آنگونه که مورخان نگاشته‏‎اند، کتابها و تصانیف بسیار حکیم ساوجی پس از مرگ او، در آتش سوخته‎اند. ( یعنی کتابخانه او یکبار در زمان حیاتش که در ساوه زندگی می‎کرده سوخته است و یکبار نیز پس از مرگش ودر نیشابور)

آثار:

 1ـ البصائر النصیریه : کتابی است بسیار نفیس و به قولی از بهترین کتاب‎هایی است که در علم منطق تاکنون نگاشته شده‎است.
بصائر از کتاب‎های معروف درسی سده  6 بوده، ابن سهلان در این کتاب کوشیده است تا آنچه را که قدما از توضیح آن غفلت کرده اند، روشن گرداند و آنچه را که به اجمال نوشته‎اند، به تفصیل آورد و موارد نادرست را گوشزد کند و از کتاب‎های درسی جامعِ الازهر به شمار آمده است.
این همان کتابی است که حکیم شیخ الاشراق سهروردی، آن را به عنوان رساله درسی خود نزد ظهیرالدین عبدالسلام بن محمود بن احمد فارسی خوانده‎است.
 2ـ رساله الطیر بوعلی سینا: ترجمه و شرح رساله الطیر ابن سینا به فارسی که در مجموعه رسائل شیخ اشراق، در 1935 میلادی در اشتوتگارت به طبع رسیده است.
یحیی مهدوی با توجه به این که ابن سهلان با آثار ابن سینا کاملاً آشنا بوده و همواره با نوشته‎های او سروکار داشته و «به استنساخ کتاب شفا و تتبع در آثار شیخ روزگار می‎گذرانده است»، احتمال داده است که «ترجمه‎ اشارات نیز ریخته قلم توانای عمر ابن سهلان ساوجی» باشد.
ابن سهلان در ابتدای این رساله علت تألیف آن را «کثرت التماس دوستان و بزرگان» ذکر کرده است و عبارات شیخ الرئیس بوعلی سینا را در رسالة الطیر سطر به سطر شرح کرده است.
 3ـ رساله السنجریه فی کائنات العنصریه : که به نام سلطان سنجر ابن ملکشاه سلجوقی نوشته شده است. بیشتر مطالب این کتاب برگرفته از طبیعیات شفای ابن سیناست. چنان که از مقدمه «الرسالة السنجریة» بر می آید، ابن سهلان بر آن بوده است که در تلفیق دین و فلسفه و هماهنگی میان عقل و وحی، کتابی بنویسد که جامع همه مباحث فلسفه باشد.
 4ـ اشعار ابن سهلان ساوجی: معلوم نیست که آیا وی را دیوان مستقلی بوده است یا نه، اما در نسخه‏‎ای از الرسالة الملحقة بکتاب تتمة صوان الحکمة» ضمن اشاره به اشعار او ابیاتی نیز از وی نقل شده است.
 5ـ تبصره(در منطق) به فارسی؛ ابن سهلان این کتاب را از روی البصائر خود و بر پایه کتاب‎های ابن سینا نگاشته است.

وفات

تاریخ وفات او را 1145 میلادی( 540 قمری ) گفته‎اند که چندان معتبر نیست ( منابع متأخر بى آنكه به مأخذی استناد كنند، سال وفات او را 540ق/1145م نوشته اند اما بيهقى كه خود با او دوستى و مراوده داشته و در 565 ق وفات يافته است، اشاره‎ای به تاريخ در گذشت وی نمى‎كند)

منابع:

 ابن سهلان، عمر، البصائر النصيرية، به كوشش محمد عبده، بولاق، 1316ق/ 1998م معين، مقدمة دانشنامه، «يد»؛ لغتنامه